Σαπφώ

Αρχαία Ελληνίδα ποιήτρια (Ερεσός, Λέσβος τέλη 7ου αι. π.Χ. - Μυτιλήνη πρώτο μισό 6ου αι. π.Χ.). Σχεδόν τα μόνα γνωστά για τη ζωή της είναι πως είχε μια κόρη, την Κλείδα και τρεις αδελφούς, και πως για πολιτικούς λόγους εξορίστηκε για μερικά χρόνια στη Σικελία. Γνώρισε τον Αλκαίο, που την ονομάζει «μαυρομαλλούσα Σαπφώ, αγνή, γλυκογελούσα». Στη Μυτιλήνη είχε συγκεντρώσει γύρω της έναν αριθμό κοριτσιών αφιερωμένων στην Αφροδίτη και τα δίδασκε τραγούδι, μουσική και χορό. Τέτοια κορίτσια έρχονται σ’ αυτήν κι από άλλες πόλεις (Μίλητο, Φώκαια, Γύαρο). Τα άλλα ανήκουν στο θρύλο, όπως π.χ. ο ατυχής έρωτας της ποιήτριας, κοντής και άσχημης, προς τον ωραίο ναυτικό Φάωνα, που την έκαμε v’ αυτοκτονήσει πέφτοντας στη θάλασσα από τα απότομα βράχια του ακρωτηρίου της Λευκάδας, όπου υπήρχε ναός του Απόλλωνα Λευκά-τα (θρύλο που επανέλαβαν πολλοί ποιητές). Η διαμάχη μεταξύ των υποστηρικτών και των πολέμιων του ενός ή του άλλου θρύλου (όπως π.χ. του θρύλου για τις δήθεν σχέσεις με τις μαθήτριές της) έχει δημιουργήσει τη λεγόμενη «Sapphofrage» ή «σαπφικό πρόβλημα», γύρω από το οποίο συνεχίζεται πάντα η συζήτηση. Οπωσδήποτε, πέρα από κάθε θρύλο, για την κατανόηση της ποίησης της Σ. πρέπει v’ αναγνωριστεί η ένταση και η ποιότητα της αισθηματικής φλόγας που τη διαποτίζει και είναι απαραίτητο να δεχτούμε την απόλυτη πραγματικότητα του έρωτα, γενικά, ως βασικού στοιχείου της σαπφικής ψυχής. Η Σ. έγραψε στην αιολική διάλεκτο της Λέσβου και από τα 9 βιβλία, στα οποία κατά την ελληνιστική περίοδο χώριζαν τα ποιήματα της, σώζονται μόνο μια ολόκληρη ωδή και μερικές εκατοντάδες αποσπάσματα. Πολλά ποιήματα της Σ. είναι βαθιά συγκινημένα από την παρουσία (ή την απουσία) τρυφερών κοριτσιών, που η ομορφιά τους λάμπει σαν τη σελήνη και σβήνει το φως των άλλων αστεριών. Η ποίηση αυτή διακρίνεται επίσης από έξοχες εικόνες της φύσης, αλλά και από μια ερωτική διάθεση προς τα εκλεπτυσμένα αντικείμενα, των οποίων η αναπόληση αποκαλύπτει την αγάπη προς την πολυετή μαλθακότητα. Η ομορφιά των αντικείμενων και της φύσης όμως αξίζει συνήθως μόνο σαν βαθμός σύγκρισης για την ανθρώπινη ομορφιά: το ωραίο είναι, για τη Σ., εκείνο που αγαπιέται, είναι η εξωλογική αλλά απόλυτα ισχυρή εκλογή της καρδιάς. Οι περιφημότερες ωδές είναι η ωδή στην Αφροδίτη - προσευχή στη θεά του έρωτα, για να της προσφέρει την εύνοιά της και να την απαλλάξει από τις αγωνίες - και η ωδή στον έρωτα (έχουμε μίμησή της από τον Κάτουλλο) όπου η ψυχική αναταραχή που προκαλεί το πάθος περιγράφεται με την αποκάλυψη των φυσικών βασάνων που αποδίνονται με λιτή, δραματική ένταση. Στα τραγούδια για γάμους (τα «επιθαλάμια», που τα αγαπούσαν πολύ οι αρχαίοι), με λαϊκή προέλευση, οι τόνοι είναι λιγότερο έντονοι και κυριαρχεί η χάρη των παιχνιδιών, των συζητήσεων, των παραπόνων και των επαίνων. Παρόλα όμως αυτά τα γνωρίσματα μιας λαϊκής τέχνης, η Σ. έχει και στα «επιθαλάμια» αποτυπώσει τη δική της σφραγίδα. «Στα επιθαλάμια της Σαπφώς», παρατηρεί ο Άλμπιν Λέσκυ, «βλέπουμε καθαρά πως μια λαϊκή εθιμική ποίηση, με όλη την λουλουδισμένη φυσική φρεσκάδα της, την παίρνει μια μεγάλη ποιήτρια και την διαμορφώνει στην περιοχή της τέχνης της σε δημιουργήματα που αποκτούν ολοκληρωμένη μορφή, χωρίς να χάνουν την χάρη του είδους που μεγάλωσε σε λαϊκό περιβάλλον» (μετ. Αγ. Τσοπανάκη). Στην ποίηση της Σ., η ενότητα των μουσικών αξιών πραγματοποιείται χωρίς καμιά θεαματική υπερβολή και χωρίς ρητορικότητα, που να διαταράσσει το τραγούδι ή τη συγκίνηση εκείνου που το ξαναζεί. Τα άφθονα παπυρολογικά ευρήματα που πλάτυναν τον κύκλο της λυρικής ποίησης της Σ., μας κάνουν να δικαιολογούμε ολοένα πιο πολύ τον τιμητικό τίτλο που της είχαν δώσει οι αρχαίοι, καλώντας την «δέκατη Μούσα». Σε μια από τις πλούσιες ρωμαϊκες επαύλεις της περιοχής της Μεσόας, κοντά στη Σπάρτη, βρέθηκε ψηφιφωτό δάπεδο με παράσταση των Μουσών πλαισιωμένη από προσωπογραφίες λυρικών ποιητών. Ανάμεσά τους η μορφή της Σαπφώς (Σαφφώ), θαυμάσια διατηρημένη (Μουσείο Σπάρτης).